Võ Bá Cường và hồi ký tốt Thời tôi sống

Thời tôi sốnglà bức toàn cảnh cuộc sống nhà văn Võ Bá Cường trong mấy chục năm qua, trên đại thể được chia thành ba thời kỳ đậm nét. Thời kỳ đầu, vào tuổi thanh niên, trong vai một anh giáo trẻ, ra huyện đảo Vân Đồn lập nghiệp. Thời kỳ tiếp là gia nhập làng văn, sống và làm việc tại cơ quan văn nghệ địa phương. Và sau rốt là dấn thân vào nghiệp văn gian khó với ý thức dám đấu tranh với khổ ải, bênh vực lẽ phải, bảo vệ chân lý. ĐọcThời tôi sốngcó cái thú đầu tiên là được thưởng thức sự tinh tế sống động của văn chương của một cây bút có duyên kể chuyện, giàu cảm xúc. Đọc những đoạn ký ức về những ngày đầu tiên anh giáo trẻ Võ Bá Cường ra dạy học ở phố thị Cái Rồng thủ phủ Vân Đồn huyện đảo sở hữu 600 hòn đảo lớn nhỏ mà cứ thấy lưu luyến. Những kỷ niệm đầu đời ở một lãnh hải trời thật mênh mang. Đôi ba ánh mắt con gái và hương thổ mộc vườn cây còn bịn rịn cùng cái tình quê chân mộc thuở trời còn yên hàn. Niềm vui được ăn lương anh giáo quốc lập và cái háo hức vì từ lúc bén duyên chữ nghĩa, "ma đưa lối quỷ dẫn đường" chuyển sang nghề bút mực để từ đây sống với các cung bậc cay chua mặn nhạt của thế cuộc. Năm 1957, 17 tuổi, anh giáo Cường ra đảo. Năm 1960 được điều về làm cán bộ văn hóa huyện. Năm 1964, đến năm 1971, với chức trách trưởng phòng văn hóa huyện, tính ra sống ở nơi đầu sóng ngọn gió này gần mười lăm năm; một vùng địa lý nhân văn vừa tươi đẹp vừa khắc nghiệt, với bao buồn vui trong thăng trầm biến động, cùng đồng chí đồng bào đối mặt với gian truân, khốn cùng, góp sức cho cuộc sống, cùng là để hình thành nhân cách một con người, một nhà văn, chất chồng sao kỷ niệm nào đâu có thể dễ nhãng quên! chẳng thể quên, ai cũng vậy thôi! Nhưng kể lại thành những dòng hồi ức như của Võ Bá Cường trong cuốn sách này thì không phải ai cũng có thể. Nhà văn là kẻ có chữ, đương nhiên rồi. Đã thế anh lại có một trí nhớ đáng được gọi là Cường ký. Anh nhớ kỹ lắm. Anh viết: Nước vỗ sàn sạt vào khe đá. Chèo khuabùm bũmva vào nhau. Thuyền nối đuôi thuyền chen nhauđen thui như trâu lùa vào bãi. Ảnh tượng, âm thanh găm chặt vào trí não anh. Anh nhớ chi ly từng chi tiết vụn vặt về người về cảnh. Đọc những trang văn ghi lại các sự việc, cảnh tượng cuộc sống cách đây cả nửa thế kỷ mà thấy hiển hiện trước mắt mình mồn một mọi cảnh sắc, con người, cử chỉ, ngôn ngữ, thấy được cả hình cả ảnh, nhận ra được cái không khí, hương vị, màu sắc và niềm rung động rưng rưng, ở đằng sau từng con chữ, trang sách. Với Võ Bá Cường, những trang ký ức về những ngày sống và làm việc trên quê hương yên bình cùng các bè bạn văn nghệ sĩ đồng hương là những hình ảnh khôn xiết đẹp. Một thời nghèo túng, nhưng xót thương đùm bọc nhau và gan góc. Cũng mang một ý nghĩa tương tự, đôi nét về một Làng Chàng, một Phố Đống... Về một vùng quê hương được ghi lại trong hồi ký của anh những ngày nọ là những trang viết quý báu để bổ sung vào dòng văn xuôi lịch sử nghề văn. Làng văn không thiếu chuyện vui buồn, thậm chí, cả những thói xấu, bi kịch đẫm nước mắt, tuy vậy trên hết vẫn là những vẻ đẹp cao quý về tư cách và nhân tài của những con người sống bằng sự sáng tạo giá trị ý thức để trả nghĩa cho cuộc đời. Sống cùng bè bạn như chim bay cùng bầy, cạnh Võ Bá Cường, trong hồi ký này là những khuân mặt văn nghệ sĩ được anh nhắc đến, người thoáng qua, người dừng lại kỹ lưỡng như Bút Ngữ, Đỗ Vĩnh Bảo, Đức Hậu... Tuốt luốt đều được viết bằng những lời trân trọng mến yêu và thật tình. Với riêng thể loại hồi ký và cuốn hồi ký này! chân thực, chân thực và trung thực! Là vày anh hiểu: cái căn bệnh thường mắc của người viết hồi ký, là tác giả của nó không giấu nổi ý thích ngắm vuốt ve mình, tức là thêu dệt cho mình. Chưa kể nhiều khi lại có tình trạng như là đổ tội, tranh công. Thế đấy, hai chiếc xe tăng cùng một đại đội, trong hai hồi ký đều nhận xe mình trước nhất xông vào căn cứ địch ở thị xã B tháng 4-1975. Buồn thay trong chiến tranh, giữa bom đạn cái chết chia đều cho mọi người, đâu có chú ý đến công tích trong lúc viết hồi ký, chưa kể ngoài thiên kiến cá nhân chủ nghĩa của chủ thể. Hồi ký thường chịu tác động của cơ chế hồi ức, tức quy luật của sự quên lãng, khiến các sự kiện dù không cố tình vẫn bị ngó một cách lệch lạc, méo mó. Nghĩa là thông tin ở trang viết đó rất có thể không đáng tin tưởng.# Vì thiếu hụt sở cứ và mang tính phiến diện. Hồi ký dẫu thế nào thì vẫn là câu chuyện được tái hiện trong tầm nhìn cá nhân, mang dấu ấn chủ quan của người viết. Hiểu rõ những hạn chế đó của thể loại, Võ Bá Cường đã nỗ lực vượt thoát. Anh giữ vững ý thức khách quan, chân thực khi nom trình bày sự việc. Anh không để những bi lụy cá nhân làm sai lạc cách nhìn đời. Sau khi về hưu, những vất vả bươn chải kiếm sống, từ việc khâu bao đay, nhặt đậu tương, làm hàng xáo, buôn lạc, buôn sắt, nơi thì lừa đảo nơi thì thương xót, cùng những chuyện buồn cá nhân mang dấu tích thời cục... Được anh kể lại bằng một giọng văn trầm tĩnh và pha chút hí hước vui vẻ. Không tránh né hiện thực dù nó đau lòng xót xa đến mấy là một khía cạnh nữa về lòng chân thực của nhà văn. Giai đoạn nào cũng vậy. Cái tình cảnh bi đát tưởng không lối thoát của họa sĩ Trần Dậu, bạn anh ở Hội Văn nghệ thái hoà là một ví dụ. Nhưng đời nào cái con người tài ba lãng nhân, đượm chút phong tình ấy bị dồn đến chân tường chỉ là để chứng minh cho quy luật cái điều bạc mệnh có chừa ai đâu là chân lý! Và như vậy thì chẳng thể để Mực đọng trong nghiên sầu... Gì thì Võ Bá Cường cũng nhớ anh là một nhà văn. Anh không thể né tránh những câu hỏi đặt ra trước anh. Và thế là cái nghề bút mực văn học với cái chức vụ thiêng liêng là lên tiếng đã buộc anh dẫu sống trong đói nghèo túng vẫn đối diện với trang giấy trắng. Biết mấy là gian truân con đường mà Võ Bá Cường đã tình nguyện dấn thân. Vì theo anh, nếu không nói rõ sự thật thì thế hệ mai sau phải chịu nhận những hậu quả khôn lường. Biết là đường dài lắm hóc búa, lặn lội lên tận Nghĩa trang Trường Sơn bái lạy hồn 10.324 liệt sĩ phù hộ cho chân cứng đá mềm để đi đến cùng công việc. Rồi từ đó vào nam ra bắc. Dòng dã hết năm này sang năm khác. Gặp gỡ không sao nhân chứng lịch sử. Mầy mò sưu tầm, ghi chép cả ngàn trang viết tay. Bị làm rầy rà. Bị ngăn cản. Bị dọa dẫm. Bị cười chê. Nếm trải đủ mùi cay chua thế cuộc. Mệt nhọc. Cơm bụi. Ngủ nhờ. Xe ôm. Lần mò hang cùng ngõ hẻm. Cùng quẫn nhiều khi không xu dính túi. Không sao hết! Vẫn say sưa công việc bàn thời thế, luận anh hùng. Với ngòi bút và trang giấy trong tay, nhà văn quyết chống chọi cho một mai sau tươi sáng hơn. * Thời tôi sống là cái không gian thời gian anh đã sang trọng. Trong đó có cái tôi đời sống cá thể của riêng anh. Dĩ nhiên có cả cái Thời đoạn bao bọc anh và anh vẫy vùng trong đó. Anh đã nhận ra chân dung nó bằng cảm quan và tả nó bằng vốn chữ nghĩa của anh. Anh hy vọng được coi mình là một con người công bằng, chính trực. Và thêm nữa, anh nghĩ, anh sẽ không phải ân hận, ngượng ngùng vì những ngày sống trong phối cảnh đó của mình. * Hồi ký, một bộ phận cấu thành văn xuôi nghệ thuật. Một tư liệu lịch sử đương thời, quyến rũ người đọc bằng sự mô tả sinh động những ấn tượng, cảm tưởng trực tiếp của cá nhân. Vâng, của cá nhân! Nhưng nếu không có những cố gắng của mỗi cá nhân chủ nghĩa thì sao có sự tiến lên của cộng đồng. Không có cá nhân chủ nghĩa thì viết hồi ký làm gì! MA VĂN KHÁNG